در هر ماه یک ميلیون انسان در سراسر جهان به ۶۰ سالگی می‌رسند. بر اساس تخمین سازمان ملل، تعداد افراد سالمند بالای ۶۰ سال در سال ۲۰۲۵ دو برابر خواهد شد و جمعیت سالمندان از ۶۰۰ ميلیون نفر به ۱ میلیارد و ۲۰۰ ميلیون نفر می‌رسد و مجدداً تا سال ۲۰۵۰ این جمعیت به ۲ میلیارد نفر خواهد رسید.
شنیدن این آمارها اهمیت توجه به خواسته‌ها و نیازهای سالمندان در مسایل مربوط به شهرسازی را پررنگ‌تر می‌کند. به همین سبب با مهندس مریم بهرامی، کارشناس ارشد معماری و مدرس دانشگاه در مورد محیط شهری مناسب سالمندان گفت‌وگو کردیم.
به چه کسی سالمند می‌گوییم؟
لازم است تعریفی از فرد سالمند داشته باشیم تا بدانیم محیط شهری را برای چه کسانی در نظر می‌گیریم. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی بیش‌تر کشورهای توسعه یافته‌ي جهان، سن65 سالگی را به‌عنوان شاخص تعریف فرد سالمند پذیرفته‌اند.
خیلی از اوقات این دوران با سنی که فرد درآن می‌تواند مزایای بازنشستگی را دریافت کند مرتبط است. توافقی عمومی بر سر سن پیری وجود ندارد مثلاً بر خلاف معیار سنی که در اروپا وجود دارد، در کشورهای در حال توسعه مسن شدن زمانی آغاز می‌شود که فرد توان مشارکت فعال را نداشته باشد.
توجه به نیازهای سالمندان در مدیریت شهری چقدر ضروری است؟
سرشماری‌ها در ایران نشان می‌دهند که جمعیت به سمت میان‌سالی و پیری در حرکت استغ به طوری که 45 درصد جمعیت ایران بین 30 تا64 سال دارند. هم‌اکنون 10 درصد جمعیت کشورمان سالمند هستند و تا ۲۰ سال آینده۳۰ درصد جمعیت پیر خواهند بود. این بدین معنی است که متولدین دهه‌ي 40 تا 1405، متولدین دهه‌ي50 تا 1415 و متولدین دهه‌ي 60 تا 1425 به محدوده‌ی مسن شدن می‌رسند. بنابراین با این اوصاف لازم است توجه ونگاه ویژه‌ای به سمت «شهر دوستدار سالمند» داشته باشیم.
«شهر دوستدار سالمند» چه ویژگی‌هایی دارد؟
ساخت شهر دوستدار سالمند یکی از موثرترین روش‌های سیاست‌گذاری برای پاسخ‌گویی به پیری جمعیتی است. نسل حاضر سالمندان در مقایسه با نسل‌های قبل خیلی بیش‌تر فعال شده‌اند و یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر حفظ این تحرک، چگونگی ساختار شهر است. محیط شهر و ساختمان‌های عمومی تأثیر به سزایی بر تحرک، جابه‌جایی، خودکفایی و به‌طور کلی «کیفیت زندگی افراد سالمند» دارد.
سه ویژگی اصلی شهر دوستدار سالمند ارتقای کیفیت زندگی، ایمنی و دست‌رسی به خدمات است که هرکدام از این فاکتورها، خودشان دارای بخش‌های مختلفی هستند.
چگونه می‌توانیم کیفیت زندگی سالمندان را در شهرهای‌مان ارتقا دهیم؟
کیفیت زندگی در رابطه با محیط پاکیزه، آرام و دوست داشتنی شهر، وجود فضاهای سبز و دلباز، جا برای استراحت و دست‌رسی به خدمات و زیرساخت‌ها مطرح می‌شود.
سالمندان به آرامش و محیط عاری از سرو صدا نیاز دارند. اگر پای صحبت‌های آن‌ها بنشینیم از آلودگی، انتشار سروصدا و بوهای نامطبوع شکایت دارند. سروصدا برنامه‌ی خواب و استراحت آنان را مختل می‌کند. بوی سیگار و دود باعث ناراحتی‌های ریوی و تنفسی می‌شود و صدای بالای اتومبیل، کاربری‌ها و موزیک آرامش ذهنی آن‌ها را برهم می‌زند.
یکی از پاتوق‌ها و قرارگاه‌های رفتاری مهم سالخوردگان در شهرهای ما فضاهای سبز هستند اما موانعی بر سر حضور این قشر در پارک‌ها وجود دارد که کمبود سرویس‌های بهداشتی مختص معلولان و نیمکت، نبود سرپناه در برابر شرایط نامساعد اقلیمی از آن جمله‌اند؛ به‌عنوان مثال در بوستانی که فعالیت‌هایی چون دوچرخه‌سواری، اسکیت و اسکیت برد انجام می‌شود ایمنی حضور سالمندان تأمین نخواهد شد.
برای رفع این معضل چه باید کرد؟
راه‌کار پیش‌نهادی ایجاد پارک‌های کوچک، خلوت و ساکت محلی در کنار پارک‌های شلوغ و بزرگ مقیاس منطقه‌ای است. ایجاد فضاهای مکث جمعی در مراکز محله نیز امکان گردهمایی سالمندان را برای تعاملات اجتماعی فراهم می‌آورد.
عموماً در دسترس بودن مبلمان شهری و محدوده‌هایی مجهز به نیمکت به‌عنوان یک ضرورت شهری برای سالخوردگان مطرح بوده است. آستانه‌ی قدم زدن و راه رفتن آن‌ها با توجه به توانایی‌های جسمی‌شان محدود است. پس از طی مسافت کوتاهی رهگذران مسن خسته می‌شوند و نیاز دارند که استراحت کنند اما متأسفانه این امکان وجود ندارد. در گذشته سکوهایی به‌نام پیرنشین در دیوار کوچه‌ها و در مسیر رفت‌وآمد قرار داشته که عابران را دعوت به استراحت و خستگی در کردن می‌کردند. سکوهای مقابل خانه‌ها، مساجد، حمام‌ها و کاروان‌سراها جایی بود که اهالی و همسایگان بنشینند و گفت‌وگو کنند. امروزه نیز می‌شود دوباره همان سکوهای قدیمی را در کنار ورودی ساختمان‌ها ساخت و عنصری مفید اما فراموش شده از معماری ایرانی را به شهر برگرداند.
برای افزایش اعتماد به نفس و سلامت روانی سالمندان چه راه‌کارهای عملی وجود دارد؟
سالمندان نیاز به استقلال و خودکفایی دارند. هرچه فعال‌تر زندگی کنند طولانی‌تر و بدون مراقبت به حیات خود ادامه می‌دهند. بنابراین بایستی امکانات آسایش و رفاه مانند خرده فروشی‌ها، مراکز درمانی در نزدیکی محل سکونت‌شان جانمایی شوند. یکی از راه‌کارهای عملی و انسانی برای تشویق سالمندان به ماندن در شهر، جایی است که نیاز به رانندگی ندارند و خدمات مورد نیازشان در نزدیکی محل سکونت‌شان فراهم باشد.
اشاره کردید که ایمنی یکی از ویژگی‌های مهم شهر دوستدار سالمند است. در چه فضاهایی ایمنی برای فرد مسن مطرح می‌شود؟
ایمنی بسیار بر خواست و اراده‌ی افراد برای حرکت در محیط تأثیر می‌گذارد. ایمنی موضوعی‌ست که به نوبه‌ی خود در تقویت استقلال فردی، سلامت فیزیکی و روابط اجتماعی مفید واقع می‌شود. به‌طور مثال شرایط پیاده‌روها و کف‌سازی بر توانایی راه رفتن افراد مسن تأثیر واضحی دارد. در پیاده‌روهای باریک، ناهموار، ترک خورده، دارای جدول‌های بلند با سواره‌رو و مسدود شده با موانع فیزیکی خطرات بالقوه‌ای برای سالمندان وجود دارد. سر ریز کالاهای مغازه‌ها به پیاده‌رو و یا پارک اتومبیل، موتور و دوچرخه در پیاده‌روها، رهگذران را مجبور به راه رفتن در خیابان می‌کند. لغزندگی کف‌سازی بعد از بارش برف و باران نیز احتمال آسیب‌دیدگی این افراد را بالا می‌برد.
توانایی عبور ایمن از خیابان نیز نگرانی دیگری است که سالمندان را از ترک منازل خود برحذر می‌دارد. برای فراهم آوردن امکان عبور عرض ایمن از خیابان، راه حل‌هایی چون جزیره‌های ترافیکی، نوارهای عرضی غیرلغزنده برای گذر پیاده و تعبیه شمارش معکوس دیداری در گذر از خیابان(تا بدانند چه قدر زمان برای عبور دارند) توصیه می‌شود. از طرفی بیرون رفتن به خصوص در هنگام شب برای قشر سالمند ترسناک است بدین منظور پیشنهاد می‌شود معابر و فضاهای شهری از روشنایی و خوانایی مطلوب برخوردار باشند. تعبیه دوربین‌های نظارتی نیز احتمال وقوع خشونت را کاهش می‌دهد. یکی دیگر از مزایای روشنایی مطلوب فضاهای بیرونی این است که سالمند آدرس خود را به آسانی پیدا می‌کند.
در مورد دست‌رسی به خدمات برای سالمندان، منظور شما چه نوع خدماتی است؟
حمل‌ونقل عمومی نقش اساسی در فعال ماندن سبک زندگی سالمندان دارد. حمل‌ونقل عمومی مورد نیاز سالمندان بایستی مقرون به صرفه، در دسترس، متناوب و مکرر باشد. در برخی کشورها خدماتی چون کارت‌های تخفیف کرایه‌ی اتوبوس، قطار شهری و تاکسی برای همه‌ي گروه‌های سالخوردگان وجود دارد (نه فقط بازنشستگان ادارات). این شیوه‌ی جابه‌جایی در شهر دوستدار سالمندان متناوب و قابل اتکاست؛ به این معنی که خدمات‌رسانی در ساعات شب و روزهای آخر هفته نیز برقرار است. به لحاظ دست‌رسی برای رسیدن به مقاصد کلیدی چون بیمارستان، مراکز درمانی، پارک‌های عمومی، مراکز خرید، بانک‌ها و مراکز سالمندان فراهم می‌باشد. اتوبوس‌ها و قطارهای شهری دارای کف پایین، پله‌های کم ارتفاع و صندلی‌های عریض و بلند هستند و صندلی‌های اولویت‌بندی شده برای نشستن سالمندان وجود دارد که افراد هم به آن احترام می‌گذارند. از دیگر ویژگی‌های‌شان برخوردار بودن از تابلویی است که شماره دستگاه و مقصد را نمایش می‌دهد. ایستگاه‌های حمل ونقل در نزدیک‌ترین فاصله با مسکن سالمندان تعبیه شده‌اند و توسط صندلی و سرپناه تجهیز شده‌اند.
ویژگی‌های ضروری برای ساختمان‌های قابل دسترس افراد کم توان چیست؟
در بسیاری موارد فقدان رمپ‌ها در ترازهای ارتفاعی متفاوت مانعی برای دست‌رسی فیزیکی سالمندان به محیط‌های ساخته شده است. وجود آسانسور، پله برقی، رمپ‌ها، درب‌های وسیع پاساژها، پله‌های مناسب با نرده برای ساختمان‌ها ضروریست. برخی مراکز خرید برای مشتریان خود ویلچر تهیه می‌کنند.
یکی از سازمان‌های فعال در زمینه کیفیت زندگی سالمندان سازمان بهداشت جهانی است. در سال‌های اخیر این سازمان به چه نکته‌ای توجه داشته است؟
در حال حاضر سازمان بهداشت جهانی توجه خود را به سمت فاکتورهای اجتماعی و محیطی برای توسعه‌ی «پیرشدن فعال» در محیط‌های شهری جلب کرده است. پیش از آن، ایجاد خدمات سلامتی اولیه برای دست‌رسی به نیازهای سالمندان مورد نظر بود. برنامه‌ي «شبکه‌ی جهانی شهرهای دوستدار سالمندان» در تلاش برای روبه‌رو شدن بهتر با ساکنان سالمند شهرهاست. هدفی که تمام اعضای این شبکه به‌طور مشترک دنبال می‌کنند آرزو و تعهد برای ارتقای سلامتی و پیر شدن فعال و فراهم آوردن کیفیت خوب زندگی برای سالمندان است.
و سخن آخر:
افراد مسن با توجه به تغییرات حسی و جسمی با چالش‌های فراوانی مواجه‌اند. در یک جامعه‌ی دوستدار این قشر، سیاست‌ها و خدمات محیط و اجتماع طوری طراحی شده تا افراد سالخورده را فعال سازد.
با تأسف امروزه طیف گسترده‌ای از افراد پیر در خانه‌ها و اجتماعات خصوصی خود زندگی می‌کنند و از حضور در محیط‌هایی که متناسب با نیازها و توانایی‌های جسمی و ذهنی آن‌ها نیست دوری می‌کنند. توصیه‌ی رایج برای حل‌وفصل این نگرانی، استفاده از دانش و تحصیلات شهرسازان و معماران در مورد نیازهای افراد سالمند است تا بتوان از خودکفایی، مشارکت مدنی اجتماعی، عزت و امید به زندگی در میان سالخوردگان حمایت کرد.
نجمه کامیابی
