نابینایی یا کوری وضعیتی است که بیمار در آن درک بینایی ندارد و علت آن عوامل فیزیولوژیکی یا عوامل عصبی است. سازمان بهداشت جهانی تخمين می‌زند در حال حاضر ۳۵ میلیون نابینا در جهان زندگی می‌کنند که ۹۰ درصد از آن‌ها در کشورهای در حال توسعه و بیشتر در آسیا و آفریقا و در مناطق محروم و روستایی هستند. هرچند نابینایی مادرزادی امری ذاتی و غیرقابل درمان است اما همه می‌دانیم چشم عضوی حساس و دریچه‌ای است به سوی درک زندگی در جهان هستی اما اگر از دست برود دنیای تاریکی را رقم می‌زند که با چیزی قابل جبران نیست، پس بیماری‌های چشم را باید جدی بگیریم و با افزایش سن نسبت به انواع حساسیت‌ها، التهاب ملتحمه، اشک ریزش چشم، ماکولا، کاتاراکت (آب مراورید)، گلوکوم (آب سیاه) حساس بوده، آن‌ها را بشناسیم و برای درمان به موقع آن‌ها اقدام کنیم.
براي آشنايي بيش‌تر با اين بيماري‌ها با آقای دکتر سیدحسین عالم‌زاده چشم پزشک و فوق تخصص شبکیه و لیزر در مورد بیماري‌های چشم، علايم و راه‌های درمانی آن به گفت‌وگو نشستیم.
• آقای دکتر کار اصلي چشم چيست؟
چشم نورهایی را که از خارج دریافت می‌کند طوری روی پرده‌ي شبکیه متمرکز مي‌کند که تصویر دقیقی از شیء مورد نظر روی پرده‌ي شبکیه ایجاد شود. شبکیه این تصاویر را به‌صورت پیام‌های عصبی به مغز ارسال می‌کند و این پیام‌ها در مغز تفسیر می‌شوند؛ بنابراین برای واضح دیدن، قبل از هرچیز لازم است که نور به‌طور دقیق روی پرده‌ي شبکیه متمرکز شود.
• آقای دکتر چرا در سنين ميان‌سالي به عينک نزديک‌بين نياز پيدا مي‌کنيم؟
هرچه سن افراد بیشتر میشود قدرت تغییر شکل عدسی کم‌تر میشود به‌طوری که در حدود ۴۰ سالگی قدرت تغییر شکل عدسی آن‌قدر کم میشود که بيش‌تر افراد برای دیدن اشیاي نزدیک و انجام دادن کارهایی مثل مطالعه و خیاطی به عینک کمکی برای دید نزدیک (عینک مطالعه) نیاز پیدا می‌کنند، این همان حالتی است که به آن پیر چشمی گفته میشود که در سنین بالا تقریبا همه را درگیر می‌کند و درمانی هم برای آن نیست.
• چرا در افراد مسن بيماري آب مرواريد بیشتر دیده میشود؟ این بیماری کدام ساختار چشم را درگیر می‌کند؟
بله سن فاکتور مهمی در بروز بیماری‌های چشمی است؛ همان‌طور که در سنین بالا قدرت تغییر شکل عدسی کم میشود از میزان شفافیت عدسی هم کاسته میشود و گاهی اوقات کدر بودن عدسی آن‌قدر زیاد است که مثل پرده‌ای دید فرد را تار می‌کند. این کدر بودن عدسی را اصطلاحاً آب مروارید یا «کاتاراکت» می‌گویند.
• چرا بيماري آب مرواريد باعث کاهش ديد مي‌شود؟ آیا ممکن است، اين کاهش بينايي باعث نابينايي شود؟
همان‌طور که گفتم در چشم سالم، نور وارد چشم میشود و از عدسی آن می‌گذرد. عدسی، نور را در شبکیه‌ي چشم متمرکز می‌کند. شبکیه جایی است که پیام‌ها را از طریق عصب بینایی به مغز می‌فرستد. اگر عدسی در اثر آب مروارید کدر و تیره شود، تصویری که شما می‌بینید تار خواهد بود، در واقع باید بگویم آب مروارید، یک بیماری پیش‌رونده و بدون درد در عدسی چشم است، چون عبور نور را کم می‌کند و به همین خاطر بیمار تصویر را واضح نمی‌بیند و اگر این عارضه‌ي چشمی درمان نشود، می‌تواند باعث نابینایی شود.
• آیا درمانی برای آب مروارید وجود دارد و یا می‌توان برای پیش‌گيری از آن اقدامی کرد؟
بیماری آب مروارید بدون جراحی قابل درمان نیست اما سالمندان می‌توانند با تغذیه‌ي سالم و متعادل و استفاده از عینک آفتابی تا اندازه‌ای از بروز یا پیش‌رفت بیماری جلوگيري کنند و اگر دچار بیماری دیابت و یا روماتیسم هستند این بیماری‌ها را درمان کنند تا بیماری چشمی آب مروارید پیش‌رفت کم‌تری داشته باشد.
• آقای دکتر به‌غیر از فاکتور سن چه عوامل دیگری در بروز بیماری آب مروارید دخیل هستند؟
علت دقیق این بیماری هنوز مشخص نیست اما عواملی چون دیابت، کشیدن سیگار، مصرف مشروبات الکلی، صدمه به چشم، استفاده‌ي طولانی مدت از کورتیکواستروئیدها و قرار گرفتن طولانی مدت در معرض نور خورشید می‌تواند در بروز اين بیماری موثر باشند.
• چه علايمي مي‌توانند نشانه‌ي ابتلا به آب مرواريد باشند؟
همان‌طور که گفتم تار شدن يا محو شدن بينايي اولین و مهم‌ترین علامت اين بيماري است؛ اما اگر فردی دچارديد كم در شب، يا محو شدن یا کم رنگ شدن رنگ‌ها شده، یا به روشنایی حساس شود و درخشندگي زياد نور اتومبيل‌ها در شب، خيرگي و پخش نور چراغ‌ها و يا نور آفتاب او را به شدت اذیت کند اين علايم مي‌تواند ناشي از ساير بيماري‌هاي چشمي هم باشد، پس اگر دچار هر يك از اين علايم شديد حتما به چشم پزشك مراجعه كنيد.
• آقای دکتر به‌غیر از بیماری آب مروارید، چه بیماری دیگری مي‌تواند بينايي را در سنين بالا تهديد کند؟
بیماری دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد آب سیاه یا گلوکوم است که با افزایش سن شیوع بیش‌تری پیدا می‌کند. علت اين بيماري تجمع مایع در کره‌ي چشم است. همان‌طور که مي‌دانيم مايعي که مسئول تغذیه و سالم نگه داشتن چشم است؛ پس از ترشح و گردش در داخل کره‌ي چشم، از طریق زاویه‌ي چشم و مجاری خارج کننده، که در قسمت جلوی چشم قرار دارند، تخلیه میشود. در افراد مبتلا به گلوکوم، محل زه‌کشی در چشم مسدود شده و مایع داخل چشم که مربوط به زجاجیه چشم است نمی‌تواند از چشم خارج شود، بنابراین، مرتب مایع تولید شده و باعث میشود فشار در چشم افزایش یابد. این مشکل می‌تواند به بینایی آسیب برساند و درصورت عدم درمان حتی منجر به کوری شود.
• افراد سالمند برای تشخيص، درمان و جلوگیری از پیش‌رفت اين بيماري بايد به چه علايمي توجه کنند؟
از مهم‌ترین ویژگی این بیماری این است که بیماران هیچ شکایتی ندارند چرا که فاقد علامت است و بیمار هیچ دردی احساس نمی‌کند به‌خصوص در گلوکم زاویه‌ي باز، اما در گلوکم زاویه‌ي بسته با علايمی چون درد شدید، ترس از نور و کاهش بینایی خود را نشان می‌دهد.
• لطفا در مورد آب سیاه (گلوکوم زاویه باز وزاویه بسته) بیشتر توضیح دهید؟ هرکدام چه علايمی دارند؟
در ابتدا در مورد زاویه‌ي باز و بسته‌ي چشم باید بگویم در جلوی چشم فضایی وجود دارد که «اتاق قدامی» خوانده میشود. مایع شفافی همواره وارد این فضا شده و از آن خارج میشود و وظیفه‌ي تغذیه بافت‌های مجاور را به‌عهده دارد. به محلی که مایع از اتاق قدامی خارج میشود اصطلاحاٌ «زاویه» گفته میشود که محل تلاقی قرنیه و عنبیه است زمانی‌که مایع به زاویه می‌رسد از طریق یک شبکه‌ي اسفنجی شکل شبیه یک سیستم زه‌کشی از چشم خارج میشود.
گلوکوم زاویه‌ي باز در ابتدا علامت خاصی ندارد. دید طبیعی بوده و دردی وجود ندارد. با ادامه یافتن بیماری، بیمار متوجه میشود که هر چند اشیایی را که جلویش قرار دارند خوب می‌بیند ولی اشیایی را که در کنار قرار داشته و باید از گوشه‌ي چشم به آن‌ها نگاه کند به خوبی نمی‌بیند. بیمار مبتلا به گلوکوم در صورت عدم درمان ممکن است ناگهان متوجه شود که «دید کناری» ندارد. درست مانند این است که دارد از درون یک لوله به اطراف نگاه می‌کند. ادامه یافتن بیماری ممکن است سبب از بین رفتن باقی مانده‌ي دید حتی در مرکز شده و بیمار نابينا شود. گلوکم زاویه‌ي بسته نوعي بیماری اورژانس طبی است. اگر مایع در چشم جمع شود و مرتب ساخته شود باعث ایجاد فشاری میشود که می‌تواند عصب چشم را تخریب کند و منجر به کوری شود. این اختلال ممکن است باعث درد ناگهانی و قرمزی، کدر شدن دید و تهوع شود.
• درمان این بیماری چگونه است؟
شایع‌ترین نوع درمان زودرس گلوکوم درمان دارویی است. داروهای گلوکوم به‌صورت قطره‌های چشمی و قرص تجویز می‌شوند. این داروها به دو شکل سبب کاهش فشار داخل چشم می‌شوند. جراحی با لیزر به تخلیه‌ي مایع از درون چشم کمک می‌کند. هر چند از این روش می‌توان در هر زمانی استفاده کرد ولی معمولا بعد از آزمایش، درمان دارویی به کار می‌رود. در بسیاری موارد بیمار باید بعد از جراحی لیزری نیز دارو مصرف کند.
• زجاجیه چه ساختاری دارد و چرا بعضی از بیماران از وجود اجسام شناور در دید خود شکایت دارند؟ آیا این مشکل مربوط به زجاجیه است؟
بله؛ زجاجیه مایع ژله مانند شفافی است که داخل کره‌ي چشم را پر می‌کند و به آن شکل می‌دهد. زجاجیه از پشت عدسی تا روی پرده‌ي شبکیه وجود دارد. با گذشت سن ساختمان ژله مانند زجاجیه تغییر می‌کند و در بعضی جاها حالت آبکی پیدا می‌کند. در این حال بعضی قسمت‌های زجاجیه شفافیت خود را از دست داده و سایه‌ای روی پرده‌ي شبکیه می‌اندازند که فرد آن‌را به‌صورت اجسام شناور کوچکی می‌بیند که مثل مگس در میدان بینایی بالا و پایین می‌روند. این حالت اصطلاحاً مگس‌پران گفته میشود.
• آقای دکتر همان‌طور که می‌دانیم اغلب بیماران در اثر افزایش سن دچار مشکل در شبکیه‌ی چشم می‌شوند. لطفا در مورد بیماری‌هایی که به این جزء مهم و حیاتی مربوط میشود توضیح دهید؟
یکی از بیماری‌های مهم و شایع در شبکیه‌ي چشم دژنراسیون ماکولا است که در سنين بالای 65 سال دید میشود و شایع‌ترین علت کوری در جهان است.
در این بیماری، ماکولا یا لکه‌ي زرد تخریب میشود. ماکولا قسمت حساس به نور شبکیه و مسئول دید مستقیم و واضح بوده و برای کارهای دقیق مثل خواندن و رانندگی لازم است. این بیماری به دو صورت خشک و تر وجود دارد که نوع خشک آن شایع‌تر بوده و حدود 90 درصد بیماران به این نوع مبتلا می‌شوند اما نوع تَر معمولا با کاهش دید شدیدتر و جدی‌تری هم‌راه است.
• علت بروز اين بيماري چيست؟
علت دقیق این بیماری هنوز شناخته نشده است. نوع خشک ممکن است بر اثر پیر و نازک شدن بافت ماکولا، رسوب رنگ‌دانه‌ها در ماکولا و یا ترکیبی از این دو ایجاد شود. در نوع تَر عروق خونی جدید در زیر شبکیه رشد کرده و خون و مایع از آن‌ها نشت می‌کند. این نشت سبب مرگ سلول‌های شبکیه شده و باعث ایجاد نقاط کور در دید مرکزی میشود.
سابقه‌ي خانوادگی، مصرف سیگار، فشارخون بالا، دوربینی، چاقی، قرار گرفتن در معرض آفتاب و مصرف بعضی از داروها شانس ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. دژنراسیون ماکولا می‌تواند سبب کاهش دید تدریجی یا ناگهانی شود. اگر خطوط مستقیم را موج‌دار دیده و دیدتان تار است یا لکه‌های تیره در مرکز دید خود می‌بینید احتمال دارد که دچار علايم اولیه‌ي دژنراسیون ماکولا شده باشید.
• این بیماری چگونه قابل تشخیص است؟
در نوع تر آن، بیمار دچار خونریزی و تورم در چشم میشود و در نهایت فرد بینایی خود را از دست می‌دهد اما در نوع خشک آن که خونریزی ندارد و بیشتر افراد بالای 65 سال را گرفتار می‌کند؛ از طریق معاینات سالیانه قابل تشخیص است. در بسیاری موارد قبل از این‌که بیمار دچار علايم شود چشم پزشک علايم اولیه‌ي بیماری را از طريق تست ميدان بينايي تشخیص می‌دهد.
• آقای دکتر! شما از عوامل زمینه‌ای در بروز بیماری‌های چشم در سالمندان صحبت کردید، آیا دیابت می‌تواند به چشم آسیب برساند؟
بله؛ دیابت از بیماری‌های شایع سالمندان است که می‌تواند به چشم آسیب جدی برساند. در افراد دیابتی ریسک بالایی برای مبتلا شدن به آب مروارید و آب سیاه وجود دارد و حتی این بیماری می‌تواند به شبکیه آسیب برساند و در صورت عدم درمان منجر به کوری شود. این بیماری با ایجاد رگ‌های غیرطبیعی در سراسر بدن در خون‌رسانی اختلال ایجاد می‌کند و در بعضی مواقع عروق خونی دچار پارگی می‌شوند و خونریزی اتفاق می‌افتد اما بیماران می‌توانند با کنترل قند، فشار خون وچربی خون هم‌چنین تغذیه‌ي مناسب و ورزش از عوارض دیابت جلوگیری و یا آن را به تعویق بیندازند و در صورت بروز عوارض چشمی ناشی از دیابت فرد باید طبق تجویز پزشک اقدامات دارویی، لیرز درمانی و عمل جراحی را انجام دهد.
به نظر شما آیا تغذیه می‌تواند در پیش‌گیری از بیماری‌های چشمی موثر باشد؟
بله؛ استفاده از ویتامین‌ها و مکمل‌های غذایی، آنتی‌اکسیدان‌ها و امگا 3 که در ماهی به وفور دیده میشود برای جلوگیری از بیماری‌های چشمی مفید بوده و حتی به بیماران مبتلا توصیه میشود در وعده‌هاي غذايي از اين مواد، میوه‌ها و سبزی‌ها استفاده کنند.
تحقیقات نشان داده، ویتامین‌های آنتی‌اکسیدان نظیر بتاکاروتن (ویتامین A) و ویتامین‌های C و E ممکن است ماکولا را در برابر تخریب محافظت کنند. اخیرا در مطالعه‌ای بر روی 3600 بیمار نشان داده شده که مصرف ویتامین‌های C ,E, بتاکاروتن و روی، خطر پیش‌رفت بیماری را در بعضی بیماران تا 28 درصد کاهش می‌دهد. این یافته‌ها سبب می‌شوند تا پژوهش‌گران به بیماران در خطر ابتلا به AMD (ماکولا) پیش‌رفته توصیه کنند تا به مقادیر زیاد آنتی‌اکسیدان و روی مصرف کنند.
در پایان چه توصیه‌ای برای مبتلا نشدن به بیماری‌های چشمی دارید؟
همان‌طور که گفتم با افزایش سن میزان ابتلاي افراد به بیماری‌های چشمی افزایش پیدا می‌کند بنابراین توصیه می‌کنم تا افراد سالیانه دو بار معاینات چشمی انجام دهند و با افزایش سن فاصله‌ي انجام دادن این معاینات را کم‌تر کنند تا در صورت بروز بیماری از پیش‌رفت آن جلوگیری شود.
مهدیه جعفری
