محمدرضا احمدی_اشاره: تردد پرشمار خودروها در شهرها و سکونت‌گاه‌ها، موجب از بین رفتن ویژگی‌های زیادی از بافت‌های مسکونی شهری شده و درک ارزش‌های یادمان‌های کهن، هویت و اصالت بافت‌های مسکونی را تغییر داده و معابر و میدان‌هایی که در گذشته محل پیاده‌روی، آسایش، آرامش و تجمع بوده، امروزه به خیابان، میدان و مکان‌هایی شلوغ همراه با آلودگی و خطرساز برای تردد عابران پیاده تبدیل شده است؛ به همین منظور، در دورۀ اخیر مدیربت شهری، برای برگرداندن هویت اصلی معابر شهری، جلسات متعددی برگزار و اقداماتی در دستور کار قرار گرفته که از آن جمله، طرح پیاده‌پذیری خیابان هزارویکشب و بلوار حمزه است.
برای آگاهی از چگونگی این طرح، با مریم فدایی، دکترای معماری و شهرسازی و مشاور طرح پیاده‌راه‌سازی خیابان هزارویکشب و بلوار حمزه، به گفت‌و‌گو نشستیم
خانم دکتر فدایی! دلیل انتخاب خیابان هزارویکشب و بلوار حمزه برای اجرای طرح پیاده‌پذیری چیست؟
خیابان هزارویکشب به این جهت انتخاب شد که باید مسیری را انتخاب می‌کردیم که پیادهمحور باشد؛ به این معنی که اولویت حرکت با پیاده باشد. منظور از پیاده در مقابل سواره؛ سواره افرادی هستند که از وسایل حملونقل موتوری استفاده می‌کنند؛ بنابراین، افرادی که از وسایل حملونقل موتوری استفاده نمی‌کنند، پیاده محسوب می‌شوند؛ یعنی در حقیقت افرادی که پیاده، با دوچرخه و یا با اسکیت می‌روند و از وسایل حملونقل دیگری که موتوری نیستند، استفاده نمی‌کنند، پیاده محسوب می‌شوند.
خیابان هزارویکشب با توجه به طول کمی که دارد، ویژگی‌هایی عملکردی که به‌عنوان یک محور ترافیکی دارد و ویژگی‌هایی که در شهر به‌عنوان یک خیابان تجاری دارد، به‌عنوان نمونۀ آزمایشی انتخاب شد.
هدف از اجرای این طرح چیست؟
هدف این است که فضا را طوری آماده کنیم تا هر فردی با هر درصد از معلولیت و با هر ویژگیِ توانایی که دارد -مثل کودکان و سالمندان- به شکل ایمن و امن از فضا استفاده و حرکت کنند؛ بنابراین، به‌دنبال این بودیم معبری انتخاب کنیم که به‌عنوان الگو به خیابان‌های دیگر نیز تعمیم پیدا کند.
موضوع پیاده‌مداری یک جهش است از رویکرد سابق شهر کرمان؛ چون در گذشته در شهر کرمان خودرو، محور و توجه به حرکت اتومبیل بود؛ این ذهنیت بر مسئولیت شهر حاکم شده و تغییر این ذهنیت که با مسایل کالبدی خاص آن همراه است، امکان دارد مقاومتی، هم در بین شهروندان و هم در بین مسئولان ایجاد کند؛ به همین دلیل این اقدام، گام به گام خواهد بود.
این طرح در واقع چند هدف را دنبال می‌کند که هدف اصلی، پیادهمحور کردن خیابان هزارویکشب است و در زیرمجموعۀ آن به سمتی می‌رویم که ایمنی حرکت را افزایش دهیم؛ به این معنی که تصادف‌های منجر به جرح را به صفر نزدیک کنیم و سرعت تردد خودروها را به سرعت مناسب شهر کرمان که 30 کیلومتر است، کاهش دهیم.
سهولت حرکت به‌ویژه برای افرادی که پیاده حرکت می‌کنند، هدف دیگر این طرح است. وقتی مردم در شهر پیاده می‌روند؛ به‌ویژه افرادی که نوعی معلولیت دارند و حتی سالمندان و زنانی که با کودک در خیابان تردد می‌کنند، در یک مسافت کوتاه نیز نمی‌توانند به‌راحتی راه بروند و با تغییر ناگهانی ارتفاع و موانع روبه‌رو می‌شوند؛ ضمن این‌که از نظر ایمنی هم، در هنگام پیاده‌روی در معابر شهر، جان‌شان در معرض خطر است.
موضوع دیگر افزایش امنیت بود؛ به این معنی که تکنیک‌هایی استفاده کنیم که افراد ضمن این‌که در خیابان مانعی برای حرکت نداشته باشند، از پیاده رفتن هم لذت ببرند و احساس ایمنی و امنیت را برای تمام اقشار جامعه ایجاد کنیم.
هم‌چنین به‌دنبال ایجاد مسیر دوچرخه هم هستیم تا به‌عنوان یک روش حملونقل مورد استفاده قرار گیرد و الگویی برای بقیۀ معابر شهر باشد. در ایجاد مسیر دوچرخه، به‌دنبال موضوعات ورزشی و تفریحی نیستیم؛ بلکه مسیر دوچرخه به‌عنوان یک روش حملونقل در کنار روش‌های دیگر مثل استفاده از اتوبوس، به شکل جدی وارد می‌شود و ملاحظات ایمنی خود را خواهد داشت؛ ضمن این‌که باید قوانین مربوط نیز به شهروندان آموزش داده شود که چطور از مسیر دوچرخه استفاده کنند و در نهایت مسیر دوچرخه، روش‌های حملونقل دیگر را تقویت کند.
البته این گام اول است؛ در ادامه قرار است به‌جایی برسیم که شبکه‌ای از مسیرهای دوچرخه داشته باشیم و این مسیرها، به دوچرخه‌های اشتراکی مجهز شوند و در تمام نقاط شهر به کمک سیستم حملونقل عمومی بیایند و بخشی از مسیر حملونقل عمومی را در مسیرهای کوتاه پوشش دهند.
البته مسیرهای دوچرخه را در نقاط دیگر شهر هم داریم، اما این مسیرها، مسیرهای ورزشی و تفریحی هستند، اما مسیری که در این طرح تعریف می‌شود، قرار است به‌عنوان بخشی از شبکۀ حملونقل عمومی عمل کند.
شبکۀ دوچرخه قرار است در چه قسمت‌هایی اجرا شود؟
شبکۀ دوچرخه قرار است خیابان هزارویکشب، بلوار آزادگان و چهارراه حمزه را به استخوان اصلی مسیر دوچرخۀ بلوار جمهوری‌اسلامی و ازسوی دیگر به بلوار شیراز، بلوار نصر و خیابان بهارستان وصل کند تا این محدوده از منطقه دو شهر کرمان به شکل پیوسته‌ای دارای مسیر دوچرخه شود.
یکی از مسایلی که به شکل جهانی در انتخاب مسیر دوچرخه مد نظر است، این است که شبکه دوچرخه را به دبیرستان‌های پسرانه متصل کنیم؛ چراکه تمایل زیادی در این قشر برای استفاده از دوچرخه وجود دارد، اما والدین از این‌که فرزندان‌شان برای رسیدن به مدرسه از دوچرخه استفاده کنند، ممانعت می‌کنند که دلیل آن مسایلی ازجمله نبود ایمنی و امنیت است.
آیا اجرای این طرح در طرح جامع ترافیک هم دیده شده است؟
بله، طرح جامع ترافیک هم پیشنهاد داده بود و در مشاهدات و بررسی‌ها به این نتیجه رسیدیم که لوپ هزارویکشب و حمزه می‌تواند خیلی راحت ما را به این مسیر دوچرخه برساند؛ هرچند که این مسیر برای شروع کار، مسیر کوتاهی است، اما همین‌که در آینده به مسیرهای دوچرخۀ دیگر متصل شود، می‌تواند حلقۀ بسیار مفیدی در منطقه دو ایجاد کند و امیدواریم همین مسیر در بقیۀ مناطق شهر هم ادامه پیدا کند و شهر کرمان دارای یک مسیر دوچرخۀ متصل به هم شود.
خانم دکتر فدایی! به نظر شما شهروندان با این طرح مخالفت نخواهند کرد؟
وقتی می‌خواهیم مسیری را پیاده‌مدار کنیم، خواه ناخواه باید اهمیت سواره کاهش پیدا کند؛ بنابراین، سواره نمی‌تواند با سرعت در آن خیابان حرکت کند و یا هرجا که خواست پارک کند که شاید در ابتدا برای مردم دشوار باشد و جبهه بگیرند، اما مسألۀ مهم این است که مردم را عادت دادیم که هرجا می‌توانند، سرعت بگیرند؛ بنابراین، آنچه که اکنون می‌پسندند را باید تغییر دهیم که کار سختی است.
در کرمان خیلی کم دیده‌‌ایم که راننده‌ها به احترام پیاده توقف کنند، و مردم برای خودشان حق می‌دانند که وقتی سوار بر خوردو هستند، آن‌گونه که می‌خواهند، با سرعت حرکت کنند؛ بنابراین، اگر این نوع حرکت محدود شود، ممکن است جهت‌گیری‌هایی نه‌تنها در بین مردم، حتی در بین مسئولان هم شاهد باشیم.
اگر سال‌های گذشته تمام مدت سعی داشته‌‌ایم مسیر اتومبیل را راحت کنیم و به خودروها سرعت دهیم، این‌دفعه قصد نداریم کاملاً مسیر را مسدود کنیم؛ بلکه هدف این است که مردم ببینند طعم پیاده‌روی امن و ایمن چگونه است.
در این طرح یک مسیر کوتاه انتخاب کرده‌ایم که کمترین تعارض را در بین مردم و مسئولان داشته باشد؛ ضمن این‌که قرار است در تمام طول مسیر، سرعت خودروها را زیر 40 نگه داریم و در تقاطع‌ها سرعت را به صفر برسانیم و حرکت پیاده را ایمن کنیم تا حتی اگر تصادفی هم اتفاق افتاد، جدی نباشد.
ازسوی دیگر توجه مردم و مسئولان در سطح کشور بر این بوده مسیرهایی به‌عنوان پیاده‌راه ساخته شود که برخی با موفقیت همراه بوده و برخی هم موفق نبوده، اما تجربۀ جهانی نشان داده اگر طول پیاده‌راه از حدی بیشتر باشد، پروژه شکست خواهد خورد؛ بنابراین، ایجاد پیاده‌راه، ریسک (خطرپذیری) بالایی دارد؛ چرا که به هر حال مردم عادت کرده‌اند برای رسیدن به مقاصد خود، از خودروی شخصی استفاده کنند؛ ضمن این‌که رونق واحدهای تجاریِ مسیر خیابان‌ها نیز به حرکت سواره وابسته است. این موضوع یک تجربۀ داخلی نیست؛ بلکه تجربیات خارجی هم نشان داده که حذف اتومبیل از یک معبر، با کاهش رونق واحدهای تجاری همراه خواهد بود؛ بنابراین، ما با ایجاد پیاده‌راه مقاومت کردیم و طرح را به این سمت بردیم که به هر حال عبور خودروها را با حداقل سرعت از این مسیر داشته باشیم.
اجرای این طرح در بلوار حمزه چگونه است؟
بلوار حمزه نسبت به خیابان هزارویکشب، پیچیدگی بیشتری داشت؛ چراکه مقر یک نوع رفتار هنجارشکنانۀ جوانان هم شده است؛ بنابراین، در بلوار حمزه امکان دارد با مسایل و چالش‌های دیگری هم مواجه شویم که یکی از آن، رفتار هنجارشکنانه‌ای است که واژۀ دور دور را برای آن انتخاب کرده‌اند.
هرچه خیابان هزارویکشب، مسیر کم‌دردسر و کم‌تعارضی است و خیلی راحت می‌توانیم الگوهای پیاده، مسیر دوچرخه و کم‌عرض کردن مسیر یا تغییر کاهش دوفوتی از عرض خیابان که سرعت را کم می‌کند و تقلیل جایگاه پارک خودرو و اضافه کردن به مسیر پیاده را در آن اجرا کنیم، اما برخلاف آن در بلوار حمزه با مشکلات جدی‌تری مواجه هستیم.
با مطالعات اجتماعی که در بلوار حمزه داشتیم، حتی صاحبان واحدهای تجاری در محدوده‌ای که نمود رفتار هنجارشکنانه است، از این نوع ازدحام بی‌مورد خودروها گلایه دارند و این اتفاق را مانع کسب خود می‌دانند. از طرفی برخی از کاربری‌هایی که طی یک‌سال اخیر در خیابان حمزه در حال رشد هستند، خدمات ارزانی ارایه می‌دهند و این خدمات ارزان می‌تواند به این رفتار هنجارشکنانه دامن بزند؛ چراکه این واحدها برای وجود این رفتار شکل گرفته و این رفتار را تشدید می‌کند.
در مطالعات اقتصادی و اجتماعی و مطالعات کالبدی، به‌دنبال پاسخ این پرسش بودیم که چگونه می‌توانیم این تهدید را به فرصت تبدیل کنیم؛ یعنی رفتار هنجارشکنانۀ بلوار حمزه را کنترل کنیم و آن را به یک رفتار خانوادگی هدفمند تبدیل کنیم که ایمنی و امنیت را در منطقه افزایش دهد؛ ضمن این‌که در محدودۀ خیابان هزارویکشب و بلوار حمزه، تا پیش از غروب آفتاب رفت‌و‌آمدهای محلی وجود دارد که این رفت‌و‌آمدها می‌تواند به بهترین نحو به شکل پیاده رخ دهند و مسیر خودرو کاهش پیدا کند.
در مطالعات اجتماعی با کسبۀ خیابان هم گفت‌و‌گو شده، آیا مخالفتی با اجرای این طرح نداشتند؟
جامعۀ آماری که در خیابان هزارویکشب انتخاب کردیم، شامل سه بخش کسبه، اهالی و افرادی بود که به شکل موقت گذر می‌کردند، که تمام مغازه‌دارها در محدودۀ خیابان هزارویکشب، کاملاً با اجرای مسیر دوچرخه موافق بودند.
از حدود 50 درصد کسبۀ خیابان حمزه نیز سوال کردیم که تمام آن‌ها با جلوگیری از ایجاد رفتارهایی که موجب تراکم سنگین خودروها می‌شود، موافق بودند.
یعنی همان پدیدۀ دور دور...
بله. البته پدیدۀ دور دور زدن مختص کرمان یا ایران نیست؛ بلکه گونه‌ای از رفتار ضداجتماعی اعتراض‌گونه است که در تمام دنیا وجود دارد، اما گونه‌های آن فرق می‌کند. به‌طور مثال در تهران این رفتار هنجارشکنانه، برای به نمایش گذاشتن خودروهای مدل بالاست، اما در کرمان وقتی پدیدۀ دور دورِ خیابان حمزه را بررسی کردیم، افرادی از سایر محله‌های کرمان که فاصلۀ دوری با این منطقه دارند، در این پدیدۀ هنجارشکنانه حضور پیدا می‌کنند؛ بنابراین، ماهیت پدیدۀ دور دور زدن کرمان با تهران و یا اصفهان کاملاً متفاوت است و حتی نوع خودروها نیز کاملاً فرق می‌کند.
راه‌کار شما برای جلوگیری از این پدیده چیست؟
راه‌کار ما برای کنترل این رفتار هنجارشکنانه، حضور خانواده‌ها در این منطقه از شهر خواهد بود. کاربری‌های این معبر باید خانواده‌پسندتر شوند، یک‌سری تغییرات کالبدی هم باید شکل بگیرد تا امکان این رفتارها را کاهش دهیم و به فرصت تبدیل کنیم.
برای بلوار حمزه، پیاده‌راه را توصیه نمی‌کنیم؛ بلکه فقط حرکت سواره در دوطرف کاهش خواهد یافت؛ چراکه برای مواقع ضروری باید حرکت پلیس، آمبولانس، آتش‌نشانی و سایر دستگاه‌های خدمت‌رسان را در تمام خیابان‌ها داشته باشیم.
البته دسترسی‌های محلی را در خیابان حمزه به سمت خیابان میثم برده‌ایم تا خیابان میثم بتواند بهترین خدمات را بدهد و به یک خیابان الگو تبدیل شود و رونق تجاری را در این محدوده داشته باشیم.
درواقع با اجرای این طرح در تلاش هستیم مردم ضمن احساس امنیت و ایمنی، در این محدوده تردد کنند و وقت بگذرانند و حضور پُررنگ خانواده‌ها را در این محدوده شاهد باشیم.
با توجه به عرض خیابان هزارویکشب، برای حرکت خودروها در این خیابان چه اتفاقی خواهد افتاد؟
اهتمام ما در خیابان هزارویکشب این است که هیچ تغییری در رفتار ترافیکی شهروندان ایجاد نشود و خیابان دوطرفه باقی بماند.
البته برخی از کوچه‌ها به سمت خیابان‌ها ازجمله بلوار حمزه مسدود می‌شود تا خیابان میثم دسترسی محلی را انجام دهد که تمام این اقدامات طبق طرح تفضیلی است؛ بنابراین، رفتار ترافیکی به همین شکل باقی می‌ماند و چیزی تغییر نمی‌کند، اما اعتقاد داریم دیدگاه ترافیکی باید تغییر کند. اگر می‌خواهیم مردم در یک مسیری آرام حرکت کنند، باید مسیر را مناسب با آن حرکت طراحی کنیم؛ بنابراین، اگر عرض خیابان را دو فوت کم کنیم، شاهد کاهش 32 درصدی تصادف‌های منجر به فوت خواهیم بود.
در خیابان هزارویکشب علاوه بر ایجاد یک مسیر دوچرخۀ کاملاً استاندارد، تقاطع‌ها نیز براساس مسیر دوچرخه طراحی خواهد شد؛ ضمن این‌که تقاطع‌های اصلی مثل تقاطع ویلا، طبق استانداردهای جهانی با اولویت حرکت پیاده طراحی می‌شود. هم‌چنین مسیر اتوبوس خیابان هزارویکشب نیز از جنوب به شمال ادامه خواهد داشت.
محل پارک خودروها چگونه خواهد بود؟
محل‌های پارک خودرو وجود دارد، اما در برخی نقاط محدود می‌شود. البته قرار است شهرداری محلی برای پارک خودرو در محدودۀ خیابان هزارویکشب تأمین کند که پس از تأمین پارکینگ، پارک خودرو در یک‌طرف خیابان حذف خواهد شد.
برای خیابان ویلا هم اتفاقی می‌افتد؟
خیابان ویلا مورد نظر ما نیست، اما تقاطع‌های خیابان ویلا به شیوۀ جدید طراحی خواهد شد.
علاوه بر این نوعی از مسیرهای پیاده در داخل کوچه‌ها در محدودۀ بین خیابان شفا و خیابان هزارویکشب، خیابان هزارویکشب و بلوار حمزه و بلوار حمزه و خیابان والفجر وجود دارد که برای تأمین دسترسی‌های دوچرخه‌سوارها، در جاهایی دوچرخه وارد این کوچه‌ها خواهد شد؛ ضمن این‌که کوچه‌ها به‌صورت اشتراکی مورد استفادۀ دوچرخه، پیاده و خودرو قرار می‌گیرد تا حرکت‌های عرضی را نیز از مسیر کوچه‌ها داشته باشیم.
برنامه زمان‌بندی این طرح چگونه است؟
مسیر دوچرخه طراحی شده و اکنون در حال طراحی پیاده‌روها هستیم.
خانم دکتر فدایی! چنانچه این پروژه شکست بخورد، چقدر برگشت‌پذیر است؟
علم شهرسازی می‌گوید هر پروژه‌ای که قرار است اجرا شود، ابتدا باید دوماه به‌صورت موقت اجرا شود؛ یعنی به‌جای این‌که ابتدا پروژه به‌صورت عملیاتی اجرا شود، به شکل موقت کار انجام می‌شود تا بازخوردها را ببینند و پس از این‌که طرح موفقیت‌آمیز بود، به‌طور کامل اجرا می‌شود.
برای موفقیت این طرح، مردم باید به کم‌عرض شدن مسیر خیابان‌ها و کم‌عرض شدن تقاطع‌ها عادت کنند. متأسفانه اکنون در شهر کرمان، خودروها هرجا بتوانند با سرعت حرکت می‌کنند؛ بنابراین، به‌طور مثال حذف راست‌گرد خیابان شفا به خیابان ویلا، امکان دارد با مقاومت مردم و مسئولان مواجه شود.
در راست‌گردها اگر سرعت خودرو به پنج کیلومتر در ساعت برسد، ایمن خواهد بود؛ وگرنه حرکت خودرو در راست‌گرد با سرعت 50 کیلومتر در ساعت، برای عابری که قصد عبور از عرض خیابان را دارد، ایمن نیست.
اتومبیل مثل آب روان است، اگر بتواند حرکت کند، تردد می‌کند؛ بنابراین، باید حرکت خودروها با دشواری مواجه شود تا پیاده به‌صورت ایمن تردد کند.
دو معبر هزارویکشب و حمزه، دو مسیر دسترسی هستند؛ بنابراین، فردی که عجله دارد، نباید از چنین مسیرهایی استفاده کند؛ بلکه باید به‌طور مثال از بلوار آزادگان به سمت مقصد حرکت کند.
موضوع دیگر مسیر دوچرخه است؛ مسیر دوچرخه قانون دارد و باید قوانین آموزش داده شود. در این زمینه شهرداری و آموزش و پرورش باید کمک کنند تا مردم آموزش ببینند که دوچرخه، یک روش حملونقل است.
حرف آخر...
باز هم تأکید می‌کنم که انتخاب خیابان هزارویکشب برای اجرای این طرح، صرفاً به‌عنوان یک الگوی آزمایشی است تا شهروندان با این نحوۀ تغییر عرضِ خیابان آشنا شوند و بعداً این کار را با کمترین اعتراض در بقیۀ نقاط شهر ادامه دهیم؛ بنابراین، این‌که امتیاز خاصی به یک خیابان یا یک محلۀ خاص بدهیم، مد نظر نیست.
