برای داشتن دندانهای سالم در دوران کودکی رعایت چند نکته توسط کودک و والدین الزامی است که ازجمله آن میتوان به مسواک زدن و نخ کشیدن منظم، تغذیهي صحیح در دوران نوزادی و کودکی، بهکارگیری روشهای پیشگیری از پوسیدگی نظیر درمان با فلوراید و شیارپوشها و درنهایت بررسیهای منظم برای تشخیص و درمان زودهنگام بیماریهای دهان و دندان اشاره کرد.
در این رابطه با دکتر رسول حسنزاده سرپرست گروه سلامت دهان و دندان معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی کرمان گفتوگو کردیم.
تصور اشتباهی که در مورد سلامت دهان و دندان در کودکان وجود دارد و اغلب نادیده گرفته میشود این است که دندانهای شیری مهم نیستند چون قرار نیست دائمی باشند و خیلیها حتی از خود میپرسند مگر دندان شیری ریشه دارد؟ یا چه لزومی دارد دندان شیری حفظ شود؟ اما نکته اینجاست که خیلی از والدین نمیدانند اهمیت دندانهای شیری اگر از دندانهای دائمی بیشتر نباشد کمتر هم نیست و داشتن دندانهای سالم و کامل در دوران کودکی کلیدی برای داشتن دندانهای سالم در تمام عمر است، زیرا کودکی که از همان دوران بچگی نسبت به رعایت بهداشت دهان و دندان مقید باشد این امر مهم در او به شکل عادت درآمده و بهطور قطع در دوران بزرگسالی نیز به یک اصل زندگی تبدیل میشود.
برای داشتن دندانهای سالم در دوران کودکی رعایت چند نکته توسط کودک و والدین الزامی است که ازجمله آن میتوان به مسواک زدن و نخ کشیدن منظم، تغذیهي صحیح در دوران نوزادی و کودکی، بهکارگیری روشهای پیشگیری از پوسیدگی نظیر درمان با فلوراید و شیارپوشها و درنهایت بررسیهای منظم برای تشخیص و درمان زودهنگام بیماریهای دهان و دندان اشاره کرد.
در این رابطه با دکتر رسول حسنزاده سرپرست گروه سلامت دهان و دندان معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی کرمان گفتوگو کردیم.
• آقای دکتر! بعضی از والدین نسبت به بهداشت دهان و دندان کودکان بهخصوص شیرخواران خود بیتفاوت هستند به نظر شما آیا دندان کودک شیرخواری که ممکن است یک یا دو دندان بیشتر در دهان نداشته باشد باید با مسواک تمیز شود؟
بله. کودک شیرخوار که دائم در حال شیر خوردن است ممکن است در معرض آسیب دندانی باشد چراکه خوردههای شیر در طول شب و یا روز روی دندان نوزاد باقی میماند بهطوری که قبلاً به مادران توصیه میشد که یک گاز تمیز را روی سطح دندان بکشند اما با آمدن مسواک انگشتی این امر راحتتر شده است؛ مسواک انگشتی یک طرف آن برسدار و طرف دیگر آن شیاردار است که باید تأکید کنم بعد از شیردهی باید سطح دندان کودک توسط برس مسواک انگشتی تمیز شود. این اقدام مربوط به نوزادان و کودکان زیر دو سال است.
• با توجه به اهمیت مسواک زدن در نوزادان و کودکان زیر دو سال آیا در مراکز و پایگاههای بهداشتی این اقدام مهم را به مادران یاداوری میکنند؟
بله. خدماتی که در پایگاهها و خانههای بهداشتی در این زمینه ارائه کردهایم آموزش استفاده از این نوع مسواک به مادران است که چگونه از این مسواک استفاده کنند و دندانهای نوزادان خود را بعد از شیر خوردن تمیز کنند؛ حتی به مسوولان مراکز بهداشتی اعلام کردیم تا مسواک انگشتی را در طول شش ماهگی، 12 ماهگی و 18ماهگی در مراکز بهداشتی در شهر و روستا بین مادران توزیع کنند.
• سن رویش دندان در کودکان از چه زمانی است و مادران از چه وقت باید با مراقب سلامت دندان کودکان خود باشند؟
سن رویش دندان در کودکان از شش ماهگی شروع میشود و از زمان اولیهی سر زدن دندان شیری باید مراقبتها و معاینات دورهای شروع شود. والدین هر شش ماه یک بار باید لثه و دندان کودک را با معاینات دندانپزشکی چک کنند، چه مشکلی وجود داشته باشد و چه نداشته باشد و این اقدام موثر است زیرا ما نحوهی مراقبت از دندان را به مادر گوشزد میکنیم و اهمیت آن را نشان میدهیم.
در هر فکی 10 دندان شیری قرار دارد که در 24 ماهگی تقریباً بیرون زده و کامل هستند اما دندانی که مهم است و اغلب اوقات از سوی والدین مورد غفلت قرار میگیرد دندان شمارهی شش است که در شش سالگی بیرون میزند و چون بعد از رویش دندانهای شیری میآید والدین به او اهمیت نمیدهند درحالیکه این دندان یک دندان آسیایی پایه است. دو دندان دیگر، دندان شمارهی هفت (آسیایی دوم) و دندان شمارهی هشت که به آن دندان عقل گفته میشود بعد از آن قرار دارد و در سن بزرگسالی وسط فک قرار میگیرد و تمام فشارهای غذا خوردن بر روی آن است؛ برای همین گاهی اوقات این دندان در سنین پایین به دلیل پوسیدگی زیاد کشیده میشود. سن رویش هر دندان نیز متفاوت است همانطور که گفتم دندان شش در ششسالگی و دندان هفتدر 12 تا 14 سالگی و دندان عقل در 17 تا 25 سالگی درمیآید و دندانهای شیری از سن شش تا 7 سالگی شروع به ریختن میکنند و کمکم تا 13 سالگی دندانهای دائمی، خود را نشان میدهند بنابراین در سن 13 و 14 سالگی تمامی دندانها دائمی هستند و نیاز به مراقبت جدی دارند.
• آقای دکتر چرا مراقبت از دندانهای شیری مهم است؟
دندانهای شیری اهمیت خود را دارند. نمیتوان گفت که چون شیری هستند و میریزند، اهمیت ندارند. دندان شیری نقش مهمی در زیبایی کودک دارد و در صحبت کردن آن مؤثر است . در حقیقت دندان شیری فضای رویش دندان دائمی را در سن خاص خودش حفظ میکند یعنی اگر ما یک دندان شیری بکشیم آن فضا بهمرور بسته میشود و دندان دائمی چون فضایی برای بیرون آمدن ندارد از بیرون و داخل دهان درمیآید. یکی از اختلالاتی که باعث میشود کودک و والدین به سمت درمانهای ارتودنسی بروند؛ از سن کودکی شروع میشود و این از اهمیت ندادن به دندانهای شیری نشات میگیرد و موجب میشود دندانهای دائمی سر جای خودشان بیرون نیایند و هزینههای سنگین ارتودنسی و دندانپزشکی بر والدین تحمیل شود، پس دندان شیری را نباید کشید چون در زمان خاص خودش لق میشود و میافتد و دندان دائمی بهجای آن میروید.
اما اگر دچار پوسیدگی و آبسه شود و مجبور شویم آن دندان را بکشیم باید «فضای نگهدار» جای آن بگذاریم تا دندان دائمی سر جای خودش دربیاید. پزشکان حتماً فضای نگهدار در جای دندان شیری کشیده شده قرار میدهند تا به هم ریختگی دندانی ایجاد نشود.
• آقای دکتر! در سنین سه تا شش سالگی چگونه باید از دندانها مراقبت کنیم؟ شما بهعنوان سرپرست گروه سلامت دهان و دندان دانشگاه علوم پزشکی آیا طرح مراقبتی وپیشگیری خاصی در این زمینه دارید؟
ما در سنین 3 تا شش سالگی طرح وارنیش فلوراید داریم. در این روش، یک مادهی صمغی لاک مانند روی دندان زده و موجب استحکام دندان میشود. برای زدن این ماده کودک ابتدا باید مسواک زده و دندانهایش تمیز باشد؛ بعدازآن سطح دندان را با یک گاز خشک کرده و بعد لاک وارنیش فلوراید را بر روی دندان کودک میزنیم. این ماده در تماس با بزاق بعد از مدتی سفت میشود و کودک نباید تا هفت ساعت غذای سفت بخورد و مسواک بزند زیرا هر چی بیشتر این مواد روی دندان باقی بمانند اثربخشی بهتری خواهد داشت، این ماده از 30 تا 70 درصد، از پوسیدگیها جلوگیری و استحکام دندان را بالا میبرد. وارنیش فلوراید دندانی از سه سالگی شروع و هر شش ماه یک بار هم تکرار میشود و تا سن کلاس هفتمیها ادامه دارد.
والدین باید به این نکته توجه کنند که فرزندان آنها با تکمیل سه سالگی میتوانند در این طرح شرکت کنند و همانطور که در پایگاههای بهداشتی و سلامت هر شش ماه یک بار واکسن میزنند هر شش ماه یک بار هم باید تحت وارنیش فلوراید قرار گیرند، بنابراین میتوان گفت که این ماده در واقع واکسن دندان است.
• برای اطلاع رسانی این طرح چه اقداماتی انجام شده است و از چه زمانی این طرح اجرا میشود؟
این طرح را دو سال است که شروع کردهایم و سالی دو نوبت این طرح را در مدارس اجرا میکنیم. از طریق رسانهها و مراجعه به مهدهای کودک هم اطلاعرسانی کردهایم. سنینی که در این طرح مورد توجه هستند قبل از دبستان ، تا شش سالگی و شش تا 14 سالگی است.
• جنس وارنیش فلوراید چیست و چگونه سبب استحکام دندان کودکان میشود؟
این ماده حاوی فلوراید است و فلوراید در مینای دندان نفوذ کرد، در استحکام مینای دندان تأثیر دارد و با تغییر در ترکیب مینای دندان آن را مستحکم میکند. وقتی فلوراید در ساختمان مینای دندان نفوذ میکند جای کلسیم را در مینای دندان میگیرد و استحکام دندان را افزایش میدهد. این ماده در مقابل اسید دهان و میکروبها، دندان را مقاوم میکند و استحکام زمانی که زیاد شود پوسیدگی کمتر اتفاق میافتد، اما استفاده از این ماده مستلزم سالم بودن مینای دندان است و اگر پوسیده باشد فایدهای ندارد بنابراین جاهایی که پوسیده و حفره ایجاد شده، باید ترمیم شود.
• این طرح چگونه اجرا میشود؟ ماموران بهداشت چگونه به دانشآموزان بهداشت دهان و دندان را آموزش میدهند؟
ماموران بهداشت ما به مدرسهها مراجعه و با انجام معاینات به نوعی بچهها را غربالگری میکنند یعنی اگر دندان بچهای مشکل داشت او را به درمانگاههای دولتی دندانپزشکی ارجاع میدهند تا آنجا مجدد معاینه و درمان شود. این اقدامات قبل از زدن وارنیش فلوراید الزامی است در مورد آموزش بهداشت دندان باید بگویم گروههای سلامت دندان هر شش ماه یک بار به مدرسهها میروند و به بچهها نحوهي مراقبت از دندان و مسواک زدن صحیح را آموزش میدهند.
• منظور از شیارپوش که برای پیشگیری از پوسیدگی مطرح میشود چیست؟
یکی از خدماتی که برای پیشگیری از پوسیدگی دندان ضروری است و باید مورد توجه پدر و مادرها قرار گیرد فیشو سیلانت است که ما نیز آن را در دستور کار خود قرار دادهایم که به اصطلاح عام یعنی شیارپوش. فیشو سیلانت در زیر14 سالگی و به خصوص در مقطع دبستان اجرا میشود. در این طرح دندانهایی که شیارهای عمیقی دارند مورد معاینه قرارمیگیرند.
در بین دندانهای کودکان ممکن است شیارهای عمیقی وجود داشته باشد و غذا داخل آنها گیر کند و باقی ماندن غذا در این شیارها باعث پوسیدگی دندانها میشود. حتی در صورتیکه دندانها سالم باشند ولی شیار عمیقی بین آنها وجود داشته باشد ممکن است دچار پوسیدگی شوند؛ ما در فیشو سیلانت با مادهي همرنگ دندان آنرا میپوشانیم و عمق شیار را کم میکنیم تا غذا در آنجا گیر نکند.
• وجود دندانهای خراب در روابط اجتماعی بچه ها چه تاثیری میتواند بگذارد؟
اگر دندان کودک خراب و سیاه شود و یا به علت عدم رعایت بهداشت مجبور به کشیدن آن باشیم این امر در نحوهي صحبت کردن و غذا خوردن کودک تاثیر میگذارد و اگر کودک بخش زیادی از دندانهای خود را از دست بدهد رژیم غذایی آن تغییر میکند و نمیتواند غذای سفت بجود و کیفیت غذای او تحت تاثیر قرار میگیرد. وقتی تغذیهی کودک مختل شد این روند بهطور غیرمستقیم رشد کودک را تحت تاثیر قرار داده و موجب سوء تغذیه میشود. همانطور که میدانیم دندانها در غذا خوردن، صحبت کردن و زیبایی نقش مهمی دارند و تحقیقات نشان داده در کودکانی که دندان جلو افتاده یا دندان سیاه دارند رفتار اجتماعی آنها متفاوت شده است .آنها در نزد همسالان خود لبخند نمیزنند، صحبت نمیکنند و کمکم منزوی و خجالت زده میشوند.
• سلامت لثهها چقدر مهم است؟
وقتی از سلامت دهان صحبت میکنیم یک بخش آن لثهها و بخش دیگر آن دندان است. همانطور که گفتم مسواک نزدن موجب پوسیدگی میشود و اگر ادامه پیدا کند موجب درد دندان شده و در صورتی که عصبکشی نشود موجب آبسه در لثهها و عفونت میشود. گاهی اوقات مشاهده شده که بیتوجهی به این مشکل، آبسه تحت فکی ایجاد کرده و مریض را به بیمارستان کشانده است. گاهی اوقات حجم آبسه زیاد میشود و راههای تنفسی را میبندد بنابراین اگر پیشگیری نکنیم باید هزینههای بیشتری بپردازیم و حتی دچار عوارض جسمی شویم. اگر درست مسواک بزنیم لثهی ما هم سالم میماند هر چند بیماری لثه در کودکان کمتر دیده میشود اما از آن نباید غافل بود و باید مرتب لثهها را چک کنیم.
• بیماری لثه چگونه ایجاد میشود و چه علايمی دارد؟
این بیماری از یک حاشیهي قرمز رنگی در لثه شروع میشود و اگر ادامه پیدا کند مشکل ایجاد میشود. شیار بین دندان و لثه عمق سه میلیمتری دارد اما اگر التهاب لثه ادامه پیدا کند عمق به شش و یا هفت میلیمتر میرسد و به اصطلاح پاکت لثهای ایجاد میکند؛ در این حالت اگر عمق پاکت زیاد شود مسواک نمیتواند آن عمق را تمیز کند و باعث میشود میکروارگانیسمها داخل پاکت و شیار لثه بمانند و قابل تمیز کردن نباشند و همین باعث میشود بیماری پیشرفت کرده و لثه تحلیل رود.
لثه و استخوان فک بافتهای نگهدارنده هستند و اگر تحلیل روند نمیتوانند دندان را نگه دارند، حتی اگر دندان سالم باشد در نهایت لق میشود و دندان لق را باید بکشیم و کاری نمیتوانیم بکنیم. در بچهها نیز اگر مسواک نزنند و بهداشت دهان و دندان را رعایت نکنند به درجات مختلف دچار بیماری لثه میشوند. این را باید اضافه کنم که اغلب مردم بلد نیستند مسواک بزنند و مسواک زدن غلط مشکلاتی را ایجاد میکند.
• غلط مسواک زدن چه مشکلاتی را ایجاد میکند؟
غلط مسواک زدن موجب میشود ما نتوانیم تمام سطوح را تمیز کنیم و حتی ممکن است موجب تخریب دندان شود. من بعضیها را دیدهام که مثل واکس زدن روی کفش محکم روی دندان مسواک میزنند این امرموجب سایش میشود و دندان را حساس میکند باید به این نکته توجه کرد که مسواک زدن و نخ دندان کشیدن هم باید باید اصولی باشد که تمامی این موارد را در مدارس به بچهها میگوییم.
• آیا دهانشویهها در جلوگیری از پوسیدگی دندان تاثیر دارند و برای کودکان قابل استفاده هستند؟
از میان دهان شویهها کلر اگزیدین و دهان شویهی سدیم فلوراید مورد تایید است . کلر اگزیدین به گونهای است که اگر عفونت سطحی در دهان باشد و یا دندانی کشیده شده و احتمال عفونت وجود داشته باشد میتوان از آن استفاده کرد. سدیم فلوراید هفتهای دو بار استفاده میشود و غلظت 2 درصد دارد و هفتهای دوبار باید مورد استفاده قرار گیرد که معمولا فراموش میشود.
در حالیکه غلظت وارنیش فلوراید 5 درصد است و با تکرار هر شش ماه یک بار اثربخشی بیشتری دارد و چون توسط ماموران بهداشتی انجام میشود فراموش نمیشود.
باید بگوییم وارنیش فلوراید و این دهان شویهها جذب بدن نمیشوند و ضرری ندارند اما توصیه میکنم که کودکان زیر شش سال نباید از دهان شویه استفاده کنند چون ممکن است آنرا بخورند.
• زیر شش سال چه مواد غذایی باید بخورند که به استحکام دندان آنها کمک شود؟
در این رابطه غذاها را باید به مضر و غیرمضر تقسیم کنیم. همانطور که میدانیم نوشابهها گازدار و شیرین، شیرینیجات و تنقلات مثل پفک و چیپس برای دندان کودک ضرر دارد در حالیکه غذاهای سالم مانند سبزیجات و میوهجات همگی حاوی فلوراید هستند که برای دندانها مفید بوده و سطح دندانها را تمیز میکنن.د . مغز بادام و فندق هم خوب است سفتی این مواد مغذی کمک میکند که سطح دندان تمیز شود اما موادغذایی نرم در لابهلای دندان بیشتر باقی میمانند و تمیز کردن آن سخت است و اگر مسواک نزنند دندان جرم میگیرد.
• درپیشگیری و مراقبتها ی دندانپزشکی، به غیر از کودکان، چه گروهی را مورد توجه قرار میدهید؟
گروه هدف ما زنان باردار و شیرده و کودکان زیر 14 سال هستند. مادران باید قبل از بارداری دندانهای خود را چک و اگر مشکلی بود آنرا رفع کنند تا نیازی نباشد در زمان بارداری کارهای دندانپزشکی انجام دهند چراکه این امر برای مادر باردار محدودیت دارد. بهتر است مسواک زدن را مرتب انجام دهند و بعد از مسواک آب نمک غرغره کنند و زنانی که ویار شدید دارند دهان خود را بشویند و نگذارند که محتویات اسیدی معده دندانهای آنها را تخریب کند. مادران باردار باید مواظب دهان و لثه خود باشند و در مراکز بهداشتی از بهورز بخواهند سلامت دندان آنها رابررسی کند و بهترین زمان انجام دادن کارهای دندانپزشکی در زمان سه ماههی دوم حاملگی است.
• آیا تغذیهي مادر در زمان بارداری در سلامت و استحکام دندانهای کودک تاثیر دارد؟
تغذیهي مادر در شکلگیری دندان جنین تاثیرگذار است و اگر در تغذیهي مادر میزان فلوراید زیاد باشد این امر به استحکام دندان که پایهي اولیه آن در زمان جنینی گذاشته میشود تاثیر دارد بنابراین میبینیم که والدین به خصوص مادران از زمان جنینی باید به فکر دندانهای کودک خود باشند و وقتی کودک به دنیا آمد مسواک انگشتی استفاده کنند و مرحله به مرحله پیش روند.
• برای اینکه کودک به مسواک زدن ترغیب شود چه باید کرد؟
برای اینکه کودک به مسواک زدن ترغیب شود بهتر است پدرها و مادرها کودک را با خود در مسواک زدن همراه کنند. کودک از آنها تقلید میکند و مسواک را روی دندانهای خود میکشد اما نباید به مسواک زدن کودک اکتفا کرد. او فقط میخواهد بازی کند بهتر است بعد از آن، مسواک زدن دندان کودک را تکمیل کنند و برای زدن وارنیش فلوراید بر دندانهای کودک خود پیگیر باشند و مراقبتهای معمول دندانپزشکی را هر شش ماه یک بار انجام دهند.
• بیشتر مادران به بچههای خود گول زنک میدهند. آیا گولزنک بر سلامت دندان تاثیر میگذارد؟
استفاده از گولزنک ناهنجاریهای فکی ایجاد میکند. پس بهتر است تا دو سالگی استفاه نشود و اگر اصلا استفاده نکنند بهتر است چرا که مکیدن باعث میشود دندانهای فک بالا جلو زده شوند و بین دندانهای فک بالا و پایین فاصله ایجاد میشود و وقتی کودک دهان خود را میبندد فضایی بین فک بالا و پایین ایجاد میشود که در زیبایی کودک تاثیر دارد.
• در آخر چه توصیهای برای والدین دارید؟
به والدین توصیه میکنم که بچهها را از همان ابتدای امر با دندانپزشکی آشنا کنند. اگر برخورد اولیه با کادر درمانی دندانپزشکی در زمینهي مراقبت و معاینه باشد ذهن بچه از دندانپزشک خراب نمیشود و نمیترسد اما اگر بچهها در زمان پیشگیری مراجعه نکنند و با درد دندان به دندانپزشکی بروند ذهنیت خوبی نخواهند داشت و همواره اضطراب دارند.
مهدیه جعفری