اشاره: زمانیکه رگهای خونرسان به مغز به هر دلیلی پاره یا بسته شوند، بافتهای مغز از اکسیژن و غذا محروم میشوند و بعد از چند دقیقه سلولهای مغز شروع به مردن ميکنند، دراين حالت ميگوييم وضعيت بسيار اورژانسی است چرا که درمان فوری و عملکرد زودهنگام میتواند جلوی آسیب بیشتر و عوارض شدیدتر سکتهي مغزی را بگیرد.
سکتهي مغزی یکی از شایعترین علتهای مرگ و میر و دومین دلیل ابتلا به ناتوانیهای مغزی در ایران است. بر اساس بررسیهای انجام شده روزانه ۲۵۰ تا ۳۰۰ نفر در کشورمان دچار سکتهي مغزی میشوند و این درحالی است که متخصصان مغز و اعصاب تاکيد دارند اگر درمان سکتهي حاد مغزی در 3 ساعت اولیه صورت گیرد، ۳۰ درصد بیماران بدون ایجاد عوارض و ناتوانی، بهبودی کامل خواهند یافت. دکتر فرهاد ايرانمنش، مسئول مرکز مراقبتهای سکتهي مغزی بیمارستان شفا در رابطه با اين بيماري بيشتر توضيح ميدهد.
• آقاي دکتر سکتهي مغزي چيست؟ و چه عواملي باعث بروز سکتهي مغزي ميشوند؟
سکته مغزی یکی از شایعترین علتهای مرگ و میر و ناتواني در افراد به خصوص در افراد مسن است. سکته به دو صورت اتفاق ميافتد؛ ممکن است لختهاي در رگهای خونرسان به مغز شکل بگيرد و مانع خونرسانی به مغز شود و يا یکی از رگهای خونرسان به مغز پاره شده و سطح بین مغز و جمجمه را پر از خون کند. در هر صورت در هردو نوع سکته، فقدان خونرسانی به مغز و جمع شدن خون در آن باعث فشار زیاد براي بافت حياتي شده و سکتهي مغزي را ايجاد ميکند.
• آقاي دکتر، اصطلاحي بهعنوان سکتهي مغزي گذرا وجود دارد؛ اين وضعيت چگونه اتفاق ميافتد و آيا خطرناک است يا خير؟
سادهترین توضیح برای علت سکتهي گذرا این است که یک لخته از منشأ قلبی یا عروق بزرگ (در گردن یا مغز) از محل خود کنده میشود، حرکت میکند و باعث بسته شدن یک رگ در مسیر خود میشود که بسته به محل رگ و درگیری منطقهي مربوطه در مغز باعث علامت میشود، ولی بر خلاف سکتههای دائم این لخته بعد از مدت کوتاهی از بین میرود و رگ مسدود دوباره باز و خونرسانی به منطقهي درگیر مغز برقرار و علائم برطرف میشود. این اتفاق در سکتههای دائم نمیافتد و نسج مغز آسیب میبیند و علايم باقي میمانند. بر این اساس، بیماری که دچار سکتهي گذرای مغزی میشود، باید بلافاصله به اورژانس مراجعه کند و در صورت امکان بستری و تحت بررسی تشخیصی قرار بگیرد. دراين حالت فرد علایم سکتهي مغزی را در کمتر از ۲۴ ساعت تجربه میکند به عنوان مثال علایمی مانند گزگز، مور مورشدن و یا کرختی در صورت ، دست و پا وحالت ضعف و فلجی را در دست و پا احساس میکند. معمولاً بیمار دچار اختلالهای گفتاری و بینایی مانند تاری دید میشود که این علایم معمولا برای چند ساعت ادامه دارد و خود به خود هم خوب میشود؛ البته بیشتر مردم فکر میکنند، رد کردن سکته به این معناست که همه چیز ختم بهخیر شده است، ولی باید گفت رد کردن سکته یا اصطلاح علمیتر آن، سکتهي گذرای مغزی به معنی خاتمه یافتن قضیه و نیاز نداشتن به اقدامات تشخیصی و درمانی نیست، فردی که دچار سکتهي گذرا میشود، اين فرصت را دارد که پیش از آن که دچار سکتهي دايم و نقص ماندگار شود، به بررسی علت آن بپردازد و جلوی سکتهي بعدی را بگیرد. البته در صورت سهلانگاری، خطر سکتهي مغزی برای وی همچنان وجود خواهد داشت؛ به عبارت دیگر، سکتهي گذرا زنگ خطر سکتهي مغزی است و توجهی بیش از سکتهي دايم را میطلبد.
• آيا بيماريهاي قلبي وعروقي ميتوانند باعث بروزسکتههاي مغزي شوند يا خير؟
در خیلی از موارد بیماریهای قلبی و عروقی عامل سکتههای مغزی هستند. بیماران قلبی، عروقی باید تحت درمان قرار بگیرند و در صورتی که مشکل لختهي خون دارند، حتما از داروهای تجویز شده استفاده کنند، زیرا احتمال سکتهي مغزی را کاهش میدهد. در ۸۰ درصد موارد علت سکتهي مغزی نرسیدن خون به مغز است و یکی از دلایل شایع نرسیدن خون به مغز نیز بیماریهای قلبی- عروقی است؛ به همین دلیل بررسیهای قلبی و عروقی بر روی بیمارانی که دچار سکتهي مغزی میشوند، انجام میشود. شایعترین نوع بیماریهای قلبی ـ عروقی آریتمیقلبی (نامنظم بودن ضربانقلب) است که باعث ایجاد لختهي خون در قلب میشود و لخته هم ممکن است از طریق عروق گردن به مغز برسد و باعث آمبولی و در نهایت سکتهي مغزی شود.
• مهمترين و شايعترين علايم سکتهي مغزي چيست؟
سکته مغزی علايم متفاوتی دارد، ضعف در بدن مانند دست و پا، لکنت زبان و انحراف صورت سه علامت شایع سکتهي مغزی در فرد است.
• بيماراني که با مشاهدهي اين علايم احتمال ميدهند که دچار سکتهي مغزي شدهاند در ابتدا چه بايد بکنند؟
برای مداوای افرادی که دچار سکتهي مغزی میشوند، زمان طلایی وجود دارد که متاسفانه در سیستم بهداشتی کشور ما به دليل عدم هماهنگی بين سیستم درمان و اورژانس و ناآگاهی مردم باعث میشود که این بیماران دیرهنگام به بیمارستان برسند و از این رو زمان طلایی را از دست میدهند. معمولاً زمان طلایی رساندن بیماری که دچار سکتهي مغزی شده ، بین ۳ تا 4:30 ساعت اولیه است. پس بايد بگويم بیمارانی که دچار سکتهي مغزی میشوند اگر تا سه ساعت اولیه به اورژانسها و مراکز تخصصی مراجعه کنند، شانس بهبودی بالایی دارند و مرگ و میر کمتر و عوارض بعد از سکتهي آنها نیز کاهش پیدا میکند. بسیاری از افراد مسن احساس میکنند که دچار کاهش دید شدهاند و معمولا آن را به حساب ضعف جسمی میگذارند، در حالی که این علامت از علایم سکتههای مغزی گذرا است و افرادی که این علایم را داشته باشند، بیشتراز دیگران در معرض سکتهي مغزی قرار دارند. از این رو افراد مسن بهتر است با دیدن این علایم به پزشک مراجعه کنند که اگر مشخص شد شخص سکتهي مغزی گذرا داشته است، بررسیهای لازم بر روی او انجام شود.
• آيا بيماري سکتهي مغزي درمان هم دارد؟
بیشتر از 20 سال است که در دنیا درمانهای جدیدي برای این بیماران به کار برده میشود که در چند سال اخیر درمانهای جدیدي نيز در چارت استاندارد درمان ایران هم قرار گرفته است.
البته بايد به اين موضوع اشاره کنم که درمان سکتههای مغزی پرهزینه است و نیاز به فراهم شدن زیرساخت دارد که با تدابیر وزارت بهداشت این زیرساختها فراهم شده و حداقل در هر شهر بزرگ کشور يک مرکز تخصصي درمان سکتههای مغزی راه اندازی شده است.
• در استان کرمان چند مرکز درمان سکتهي مغزي وجود دارد؟
مرکز درمان سکتههای مغزی در استان کرمان در بیمارستان شفا واقع شده است و در شهرستانهاي رفسنجان، جيرفت و بم نيز چنين مرکزي وجود دارد. این مرکز از دو سال پیش به همت مسئولان وزارت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی کرمان و اعضای هیات علمی گروه مغز و اعصاب بیمارستان شفا راه اندازی شده و اکنون به بیماران خدمترسانی میکند.
• به طور متوسط در ماه چند بيمار دراين بيمارستان با تشخيص سکتهي مغزي تحت مداوا قرار ميگيرند؟
ماهیانه 45 بیمار با تشخیص سکتهي مغزی در این مرکز بستری میشوند و تاکنون هم 35 بیمار تحت درمان قرار گرفتهاند
• در صورتي که کسي احتمال بروز بيماري سکتهي مغزي در خود يا اطرافيان خود را بدهند، چه بايد بکند؟
در حال حاضر کد 724 در کشورفعال شده است و اگر فردی با 115 تماس بگیرد و احتمال سکتهي مغزی را در بیماري اطلاع دهد، این کد در مرکز سکتهي مغزی که در بیمارستان شفاي کرمان مستقر است فعال میشود. منظورم اين است که هفت روز هفته و به صورت 24 ساعته این آمادگی وجود دارد که بیماران تحت درمان قرار گیرند.
• خوب با اين وجود نبايد مشکلي در در مان به موقع بيماران وجود داشته باشد پس دليل اين که عدهاي با بروز سکتهي مغزي دچار مشکل ميشوند چيست؟
تنها معضل ما مراجعه نکردن به موقع بیماران به این مرکز است و این باعث میشود زمان طلایی از دست برود و فاز درمانی آنها بگذرد و با اينکه پزشکان، درمان اين بيماران را دردستور کار قرار ميدهند، اثر بخشی کمتری داشته باشد.
• به نظر شما رعايت چه نکاتي ميتواند از بروز سکتهي مغزي جلوگيري کند؟
عوامل گوناگونی احتمال سکتهي مغزی را افزایش میدهند که برخی از آنها قابل تغییر و برخی دیگر غیر قابل تغییر هستند. يکي از عوامل غیرقابل تغییر که تحت کنترل ما نیست، سن است، معمولا در سنين بالای 65 سال احتمال بروز سکتهی مغزی چند برابر میشود و سه چهارم افراد در اين رنج سني قرار دارند و بيشتر آنان مردان هستند.
یکسری از عوامل هم قابل تغییر هستند و ما میتوانیم با کنترل آنها از سکتههای مغزی پیشگیری کنیم که یکی از مهمترین آنها فشار خون بالا است .بیش از ۶۰ درصد مردم ایران از بیماری فشارخون خود بیاطلاع هستند و ممکن است فرد بعد از سکتهي مغزی متوجه فشار خون شود، در صورتیکه اگر مردم به طور سالانه وضعیت سلامت خود را کنترل کنند، به موقع متوجه این بیماری میشوند و تحت درمان قرار میگیرند و جلوی عوارض آن نیز گرفته میشود.
• به نظر شما عامل اصلي فشار خون بالا چيست؟
از عواملی که باعث افزایش فشار خون میشود، مصرف زیاد نمک است. بررسیهای انجام شده نشان داده است مردم ما ۳ برابر بیشتر از میزان استاندارد جهانی نمک مصرف میکنند. بايد بگويم نمک زیاد مساوی است با فشار خون بالا که اين بالارفتن فشار خون در ایجاد بیماریها بسیاري مؤثر است و در نهایت با سکته مغزی ارتباط مستقیمیدارد. میزان مورد نیاز بدن انسان به نمک حدود ۵ گرم در روز است، که در رژیم غذایی سنتی هموطنانمان وجود دارد و از اینرو لازم نیست که سر هر سفرهای نمکدان بگذاریم ما بايد در کنار مصرف کم نمک، رژیم غذایی مناسب، ورزش و اجتناب از مصرف سیگار و مواد مخدر را جهت پیشگیری از سکتهي مغزی در پيش بگيريم.
• آقاي دکتر همانطور که گفته بوديد سکتهي مغزي ممکن است به دو صورت اتفاق بيافتد، کدام نوع با درصد بالاتري بروز ميکند؟
۸۰ درصد سکتههای مغزی بر اثر لخته شدن خون و ۲۰ درصد بقیه بر اثر خونریزی به وجود میآیند که اين مرکز تخصصي میتواند تا ۸۰ درصد بیماران را درمان کند.
• مداوای سکتههای مغزی چگونه است؟
البته تکنیکهای متفاوتی برای درمان وجود دارد و داروهایی وجود دارد که ميتواند لختههای خون را از بین ببرد. مهمترین داروها ضد لختهها هستند که به صورت شریانی و وریدی تزریق میشوند، دستگاههایی نیز وجود دارد که به صورت مستقیم وارد شریان یا ورید میشود و دارو را روی لختهی خون میریزد و در نتیجه لخته رقیق شده و از بین میرود.
بايد بگويم حداکثر مهلت مصرف دارو ۳ ساعت است که بعد از این زمان، دارو مفید نخواهد بود. البته با اقدامات مکانیکی داخل عـروقی، با اســتفاده از وســایل آنژیوگرافی، لختهي خون را خارج میکنند، ولی همهي این روشها درشروع سکته خیلی مفید است و از این رو همراهان بیمار باید بیمار را هر چه سریعتر به مرکز درمانی برسانند.
• بعد از اين که فرد دچار سکتهي مغزي ميشود دچار صدماتي در اعضاي بدن ميشود، چرا اين صدمات بروز ميکند؟
میزان صدمات وارده به افراد و از دست رفتن توانایی آنان، به شدت سکتهي مغزی و سرعت عمل در درمان بستگی دارد و نوع صدمه و آسیب دیدن هم باتوجه به مکان آسیب دیدهي مغز متغیر است و عوارض آن عبارتاند از بیحس شدن، از کار افتادن دستها و پاها، از میان رفتن توانایی راه رفتن، از میان رفتن دید چشمها، ناتوانی در بلع غذا، ناتوانی در سخن گفتن و برقراری ارتباط با دیگران که این مشکلات اگر چه میتوانند دائمیو ماندگار باشند، اما بعضي از افراد میتوانند بسیاری از تواناییهای شان را بازیابند.
بيماران سکتهي مغزي نيز ممکن است دچارآثار روانی سکتههای مغزی شوند به طوري که اين بیماران از احساساتی مانند ترس، خشم، اضطراب و اندوه رنج میبرند که البته روانشناس یا متخصص مشاوره میتواند از راههای مختلف برای مقابله با این احساسات استفاده کند. متخصص روانشناس همچنین میتواند علایم و نشانههای افسردگی را در بیماران سکتهي مغزی شناسایی و درمان کند.
• کساني که يک بار دچار سکتهي مغزي شدهاند براي پيشگيري از بروز مجدد آن چه بايد بکنند؟
برای پیشگیری از بروز دوبارهي سکته مغزی باید مواردی را رعایت کنند و توجه داشته باشند که استعمال دخانیات به تشدید بیماریهای قلبی، عروق، مغزی و فشار خون بالا کمک میکند. عامل دیگر، استرس است که میتواند به عوامل خطر سکتهي مغزی ( فشار خون بالا، بیماریهای قلبی، دیابت و بیماری عروق مغزی ) کمک کند. مدیریت استرس و اضطراب اغلب شامل یک رویکرد جامع به رفتار و واکنشهای احساسی است، زیرا استرس قابل اندازه گیری نیست و نیاز به رویکرد بلند مدت برای کنترل بهینه دارد.
اين گونه بيماران ميتوانند با ورزش و فعالیتهای بدنی از بازگشت دوبارهي اين بيماري جلوگيري کنند. این فعالیتها به کمک فرد میشتابد تا وزن متناسب خود را حفظ کند و سطح کلسترول و فشار خون خود را پایین بیاورد. برای بزرگسالان، توصیهي عمومی، ۲ ساعت و ۳۰ دقیقه ورزش با شدت متوسط مثل پیادهرویهای سریع یا دوچرخه سواری در هر هفته است و اين افراد بايد با پرهیز کردن از مصرف الکل و نمک و همچنین خوردن مواد غذایی سالم مانند ماهی، سبزیها و غلات از بروز سکتههای مغزی پیشگیری کنند.
مهدیه جعفری